تبریز؛ پایتختی که پایش می‌لنگد؟ | کفش تبریز؛ غرور ملی یا صنعتی در آستانه فراموشی؟

بازار تبریز آنلاین - موسی‌ کاظم‌زاده: صنعت کفش تبریز، با قدمتی دیرینه و شهرتی جهانی، نه‌تنها بخشی از هویت فرهنگی ایران، بلکه نمادی از مهارت و کیفیت در تولید است. این صنعت که روزگاری مایه افتخار ملی بود، امروز در تقاطع سنت و مدرنیته قرار گرفته و جایگاه آن در اقتصاد و فرهنگ معاصر نیازمند بازنگری است.

از این‌رو، در این صنعت این پرسش اساسی شکل می‌گیرد: کفش تبریز؛ غرور ملی یا صنعتی در آستانه فراموشی؟ آیا این هنر دیرپا که زمانی نمادی از کیفیت و اصالت ایرانی به شمار می‌رفت، هنوز توان ایستادگی در برابر سیل تولیدات انبوه و ارزان‌قیمت جهانی را دارد؟ یا شاید باید این سؤال را مطرح کنیم: آیا هویت فرهنگی و اقتصادی این صنعت در گرداب مدرنیته و بی‌توجهی‌ها در حال فروپاشی است؟ چگونه می‌توان میان پاسداشت سنت‌های گران‌بها و همگامی با نیازهای بازار امروزی توازن ایجاد کرد؟ این پرسش‌ها ما را به تأمل در جایگاه حقیقی کفش تبریز در روزگار حاضر سوق می‌دهد. در این نوشتار، گذشته و حال کفش تبریز را بررسی کرده و چالش‌ها و فرصت‌های پیش روی آن را مورد کاوش قرار می‌دهیم.

کفش تبریز؛ ردپایی که زمان پاکش نمی‌کند؟

از سوی تبریز، به‌عنوان یکی از مراکز اصلی تولید چرم و کفش در ایران، از دیرباز به دلیل مهارت صنعتگرانش در دباغی چرم و دوخت کفش شهرت داشته است. آغاز این صنعت به دوران پیش از قاجار بازمی‌گردد، اما در دوره قاجار و پس از آن، با تأسیس کارگاه‌های دباغی و تولید چرم، به‌ویژه از اوایل قرن بیستم، این صنعت شکوفا شد. اولین کارخانه چرم‌سازی مدرن در تبریز در سال ۱۳۱۰ هجری شمسی راه‌اندازی شد که نقطه عطفی در صنعتی شدن این حرفه بود.

ناگفته نماند صنعت کفش تبریز، فراتر از یک حرفه، رگ و ریشه‌ای است که در تاروپود زندگی، تاریخ و فرهنگ این شهر تنیده شده؛ تا جایی که در قلب بازار تبریز - بزرگ‌ترین بازار مسقف جهان و گنجینه‌ای ثبت‌شده در یونسکو - راسته‌ای به نام «راسته کفاشان» چون نگینی می‌درخشد و روایتگر پیوند ناگسستنی این هنر با روح و هویت تبریز است.

در طول قرن بیستم، کفش تبریز به دلیل کیفیت بالای چرم طبیعی و دقت در دوخت دست‌دوز، نه‌تنها در ایران بلکه در بازارهای منطقه‌ای و بین‌المللی نیز جایگاه ویژه‌ای یافت. این شهر به‌تدریج به «پایتخت کفش ایران» معروف شد و تولیداتش به کشورهایی چون روسیه، عراق و کشورهای آسیای میانه صادر شد. با ورود تکنولوژی‌های جدید و ماشینی شدن تولید در دهه‌های اخیر، تبریز همچنان حدود ۶۰ درصد از تولید کفش ایران را به خود اختصاص داده و بیش از ۲۰۰۰ واحد تولیدی و ۴۰ هزار نفر را در این صنعت مشغول به کار کرده است. با این حال، چالش‌هایی چون رقابت با محصولات ارزان خارجی و کمبود حمایت، این صنعت را در معرض تهدید قرار داده است.

تبریز می‌دوزد، جهان می‌پوشد؛ رویا یا خاطره؟

با این وجود، اخیرا رئیس اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان کفشآذربایجان شرقی درباره وضعیت این صنعت اعلام کرده که سالانه ۱۳۰ تا ۱۷۰ میلیون جفت کفش در تبریز تولید می‌شود. به‌گفته این مقام، ۵۵ تا ۶۰ درصد کفش ایران و ۹۰ درصد کفش چرم دست‌دوز کشور در این شهر تولید می‌شود. همچنین ۶۰ درصد کفش نظامی و ۷۰ درصد کفش ایمنی کشور از تولیدات تبریز است. این صنعت به‌طور مستقیم ۶۰ هزار نفر را مشغول کار کرده و ۵۵ واحد صنعتی بزرگ و بیش از ۳۶۸۰ واحد تولیدی، خدماتی و فروش، معیشت حدود ۱۱۰ هزار نفر را تأمین می‌کنند. از این میان، ۱۰۵۰ واحد در بخش تولید، ۱۸۰ واحد در خدمات و مابقی در فروش فعالیت دارند و هزار واحد بدون پروانه نیز در کارگاه‌های کوچک مشغولند. ۸۰ درصد تولیدات این واحدها چرمی و ۲۰ درصد غیرچرمی است که شامل ۶۰ درصد کفش مردانه، ۳۰ درصد زنانه و ۱۰ درصد بچگانه و متفرقه می‌شود.

تبریز؛ شهری که با کفش‌هایش جهان را فتح کرد

با این پتانسیل لازم است تأکید کنیم، تبریز به‌حق پایتخت کفش ایران نامیده می‌شود؛ شهری که با پیشینه‌ای غنی در تولید کفش، به‌ویژه چرم دست‌دوز، نه‌تنها در ایران بلکه در منطقه جایگاه ویژه‌ای داشته است. این صنعت که ریشه در هنر، مهارت و سنت‌های دیرینه دارد، با تولید سالانه ۱۳۰ تا ۱۷۰ میلیون جفت کفش، همچنان نقش کلیدی در اقتصاد کشور ایفا می‌کند و بیش از نیمی از نیاز کفش ایران را تأمین می‌کند. از نظر تاریخی، تبریز با تکیه بر کیفیت بی‌نظیر و تنوع تولیداتش، از کفش‌های نظامی و ایمنی گرفته تا مدل‌های روزمره، غرور ملی را به نمایش گذاشته است.

با این حال، تهدیدهایی جدی پیش روی این صنعت قرار دارد. رقابت با محصولات ارزان‌قیمت خارجی، کاهش تقاضا برای تولیدات دست‌دوز در برابر کفش‌های ماشینی، کمبود مواد اولیه باکیفیت و ضعف در بازاریابی و صادرات، می‌تواند این میراث ارزشمند را به حاشیه براند. نبود حمایت کافی از کارگاه‌های کوچک و واحدهای بدون پروانه نیز به چالش‌ها افزوده است. اگر این تهدیدها مدیریت نشوند، خطر فراموشی این صنعت که معیشت بیش از ۱۱۰ هزار نفر را تأمین می‌کند، جدی خواهد بود. حفظ جایگاه تبریز به‌عنوان پایتخت کفش ایران نیازمند حمایت‌های هدفمند، نوآوری و تقویت حضور در بازارهای جهانی است.

چرا کفش تبریز دیگر پایش به بازار جهانی نمی‌رسد؟

کفش تبریز، که زمانی به دلیل کیفیت چرم و مهارت دست‌سازش شهرتی جهانی داشت، امروزه در بازار بین‌المللی کم‌رنگ شده است. این افول را می‌توان به چند عامل کلیدی نسبت داد. نخست، رقابت سنگین با تولیدکنندگان آسیایی، به‌ویژه چین، که با تولید انبوه و ارزان‌قیمت، بازار را تسخیر کرده‌اند. در حالی که تبریز سالانه ۱۳۰ تا ۱۷۰ میلیون جفت کفش تولید می‌کند و ۹۰ درصد کفش چرم دست‌دوز ایران را تأمین می‌کند، فقدان نوآوری در طراحی و به‌روزرسانی مطابق با مد روز، آن را از رقبای خارجی عقب انداخته است.

دوم، سیاست‌های ناکارآمد داخلی نقش بزرگی ایفا کرده‌اند. واردات بی‌رویه کفش‌های ارزان خارجی، به‌ویژه از چین و ترکیه، بدون حمایت کافی از تولیدکنندگان داخلی، کارگاه‌های تبریز را به ورطه رکود کشانده است. نبود تسهیلات مالی مناسب، افزایش قیمت مواد اولیه و ضعف در زیرساخت‌های صادراتی، برنامه‌ریزی بلندمدت برای حضور در بازار جهانی را غیرممکن کرده است.

سوم، برندسازی ضعیف و ناتوانی در بازاریابی بین‌المللی، کفش تبریز را از چشم مصرف‌کنندگان جهانی دور نگه داشته است. در مقابل، کشورهایی مثل ایتالیا با تکیه بر برند و طراحی، محصولی مشابه را با قیمتی چندبرابر به فروش می‌رسانند. در نهایت، این صنعت که می‌توانست غرور ملی باشد، به دلیل بی‌توجهی و عدم استراتژی رقابتی، در آستانه فراموشی جهانی قرار گرفته است. برای احیا، نیاز به حمایت هدفمند دولت، سرمایه‌گذاری در طراحی مدرن و تمرکز بر صادرات است، وگرنه تبریز تنها خاطره‌ای از شکوه گذشته خواهد بود.

تبریز؛ پایتختی که پایش می‌لنگد؟

در فرجام این بحث، لازم و ضروری است که بر این نکته پافشاری کنیم کهصنعت کفش تبریز، گنجینه‌ای از تاریخ و هنر ایرانی، با شهرتی که مرزها را درنوردیده، هویت و مهارت این سرزمین را فریاد می‌زند. این صنعت، که بیش از نیمی از کفش‌های ایران را زیر پای خود دارد، حالا در نبردی سخت با رقیبان خارجی، غفلت از نوآوری و کم‌توجهی‌ها ایستاده است. تبریز، «پایتخت بی‌رقیب کفش»، برای جاودانگی‌اش به آشتی خلاقانه سنت و مدرنیته، دستی یاری‌گر و جهشی بلند به سوی بازارهای جهانی نیاز دارد. آیا این میراث پرافتخار همچنان تاج غرور ملی بر سر خواهد داشت یا در غبار فراموشی گم می‌شود؟ آینده این صنعت به تصمیمات امروز بستگی دارد و سرنوشتش را انتخاب‌های امروز ما می‌نویسند.